مسئوليت حكومت و دولت اسلامي در ياري رساني به تهي دستان و رهاسازي گرفتاران

منبع: روزنامه - جمهوری اسلامی



در نظام سياسي اسلام حكومت و زمامداري داراي فلسفه هاي خاص و آثار و ثمرات مشخص مي باشد كه اگر آن ها را ناديده انگاريم و يا از مجموعه آموزه هاي سياسي اسلام حذف نمائيم قدرت و زعامت هيچ ضرورتي نمي يابد و هر تلاش و مجاهده اي براي متجلي ساختن تعاليم و دستورالعمل ها و ضوابط مربوط به سياست و دولت فاقد اعتبار و ضرورت مي گردد.
مقابله با مضايق و رنج هاي اقتصادي و سامان دادن به زندگي مردم با رفع موانع و تلاش همه جانبه براي ايجاد رفاه عمومي و مبارزه وقفه ناپذير در مسير فقرزدايي از جامعه از جمله فلسفه هاي تشكيل حكومت در اسلام به شمار مي رود. اين فلسفه و علت ـ كه اهداف اقتصادي در حكومت اسلامي محسوب مي شودـ داراي ابعاد و جلوه هاي گوناگون مي باشد كه رفع تنگناهاي معيشتي مردم و مبارزه مستمر و دقيق با فقر و محروميت از مهم ترين آنهاست و بايد با برنامه ريزي هاي صحيح و تخصيص بودجه لازم و كافي و با نظارت رهبر و تلاش هاي وقفه ناپذير دولت به منصه ظهور رسد.
فقرزدايي و مبارزه با محروميت نيز داراي جنبه هاي مختلفي مي باشد كه ياري تهي دستان و رهايي گرفتاران و وامداران يكي از آنهاست.
حضرت امام موسي كاظم (ع) در رهنمود سياسي و حكومتي ذيل به همين جنبه از مبارزه با فقر و رنج هاي ناشي از آن و وظيفه و مسئوليت رهبر و دولت اسلامي در اين باره اشاره دارد:
«هركس رزق و روزي را از راه حلال آن براي خود و خانواده اش فراهم بياورد همچون مجاهد و جهادكننده در راه خدا مي باشد. و اگر از عهده اين كار برنيايد آذوقه و نياز خود و خانواده اش را از بيت المال وام و قرض بگيرد و اگر بميرد و به دليل ناتواني و فقر وام و قرض را ادا نكرده باشد بر امام و زمامدار مسلمين است كه آن را ادا كند و اگر ادا نكند سنگيني و مسئوليت آن بر اوست خداوند فرموده است: «زكات بهره فقيران است و بينوايان و تحصيلداران زكات و كساني كه بايد دلهاشان به دست آيد و آزاد كردن بردگان و گزاردن وام وامداران» و هركس هزينه زندگي ندارد فقير و بينوا و وامدار است.» (1)

1 ـ در رهنمود حضرت امام موسي بن جعفر(ع) اولين موضوعي كه توجه و نظر را جلب مي نمايد ارزش و اهميت كار و تلاش اقتصادي براي تامين نيازهاي زندگي و رفع تنگناهاي معيشتي مي باشد.
امام (ع) به صراحت اعلام مي نمايند كه هر فرد از جامعه اسلامي كه به تلاش و فعاليت بپردازد و رزق و روزي و نيازمندي هاي خانواده اش را از راه حلال و مشروع به دست آورد همچون جهاد كننده در راه خدا مي باشد كه در ميادين رزم عليه دشمنان دين خدا به مبارزه اهتمام مي ورزد.
شبيه اين رهنمود در متون فرهنگ و معارف اسلامي از ساير پيشوايان دين (ع) نيز نقل شده است چنان كه اين متون صراحت دارند: «اجر كسي كه براي زندگي خود و عائله اش زحمت مي كشد مانند اجر مجاهد في سبيل الله است» (2) و نيز در همين متون اين واقعيت به گونه اي ديگر چنين اعلام مي شود: «كسي كه از دسترنج مشروع خود زندگي كند در قيامت با پيامبران محشور و مانند آنان ماجور است.» (3)
رهنمود حضرت امام موسي كاظم (ع) و رهنمودهاي مشابه در فرهنگ اسلامي درباره كار و تلاش حلال براي رفع نيازهاي خانواده به وضوح نشان مي دهد كه فعاليت اقتصادي از جايگاه و ارزشمندي خاصي در حيات دنيايي برخوردار مي باشد و هر فرد مسلمان از جامعه و كشور اسلامي اولا موظف به كار و تلاش مستمر براي جلب ثروت مشروع مي باشد تا از اين طريق به رفع نيازمندي هاي خود و خانواده اش همت گمارد. ثانيا فعاليت هاي اقتصادي حلال براي رفع نياز از چنان منزلت و اهميتي برخوردار است كه هر فرد تلاشگر در اين مسير به جهادگران جبهه هاي نبرد حق عليه باطل همانند مي شود و به اجر و پاداش بزرگ آنان دست مي يابد.

2 ـ موضوع دوم در كلام حضرت امام موسي كاظم (ع) نماياندن فقر و تهي دستي به صورت يك مشكل و تنگنا در حيات اجتماعي است. اين مشكل از جنبه هاي گوناگون موجب رنجش و آزار مي گردد و افراد جامعه را در معرض فشارهاي مختلف روحي و رواني قرار مي دهد و لحظات زندگي را كه بايد همراه با اميد و نشاط طي گردد و روبه رشد و رونق و كمال باشد تيره و تار مي نمايد و از حركت پويا و بالنده باز مي دارد.
از ديدگاه ژرف فرهنگ و معارف اسلامي «فقر و نداري وسيله ذلت نفس است و موجب سرگرداني عقل و جلب اندوه مي شود.» (4)
فقر موجب ذلت نفس است زيرا فقير را به ضعف مي كشاند و وادار به گشودن دست نياز نزد اين و آن مي كند و به اين وسيله احساس خواري و حقارت به او مي دهد.
فقر عامل سرگرداني و آشفتگي عقل و خرد مي گردد زيرا فقير به همان ميزان كه پيوسته در فكر تهي دستي و تنگناهاي معيشتي خويش است به همان مقدار نيز دايره حضور عقل و خرد را در صحنه هاي زندگي فردي و اجتماعي محدود مي كند و آن را به حالت سرگرداني و تحير براي دست يابي به راه رهايي مي افكند.
و نيز فقر اندوه را جلب مي نمايد زيرا فقير پيوسته به رنج و مشقت هاي مستمري كه دامان زن و فرزندانش را گرفته و آنان را در فشار و تنگناهاي مختلف مي افكند مي انديشد و از اين كه نمي تواند درد و رنج هاي ناشي از تهي دستي و ناداري را مرتفع نمايد مغموم و اندوهناك مي شود.

3 ـ موضوع سوم اين است كه رفع فقر و محروميت و گرفتاري از مسئوليت هاي حكومت اسلامي است و در چنين مواقعي فقير و گرفتار بايد به وسيله بيت المال مسلمين مساعدت شود و يكي از راه و روش هاي ياري رساني اين است كه وام و قرض از حكومت دريافت كند تا به اين وسيله نيازهاي اقتصادي خويش را مرتفع نمايد و از رنج و اندوه برهد و به اطمينان و آرامش برسد.
پس از رفع نياز اقتصادي فرد تهي دست و گرفتار توسط حكومت اسلامي اصل ديگري مطرح مي گردد و آن فرارسيدن مرگ وام گيرنده است. در چنين حالتي بر امام و زمامدار مسلمين است كه وام و قرض فقير و درمانده اي كه از دنيا رفته است را ادا نمايد و به اين وسيله سهمي كه او از بيت المال دريافت كرده است به حالت بخشودگي درآيد.
اگر امام و زمامدار مسلمين در انجام اين وظيفه تاخير افكند و يا غفلت ورزد و يا به دليل وجود مشكلي امتناع ورزد براي هميشه اين مسئوليت بر دوش او سنگيني خواهد كرد و بايد به هر نحو ممكن به انجام آن اهتمام ورزد زيرا اين عمل همچون ساير وظايف رهبر و زمامدار حائز اهميت است و نبايد در انجام آن كوتاهي شود كه مسائل و مشكلات اقتصادي جامعه همانند مسائل و مشكلات سياسي و فرهنگي بايد به حل و رفع درآيد و در حكومت اسلامي توسعه اقتصادي با توسعه فرهنگي و توسعه سياسي درهم تنيده اند و با هم مرتبط مي باشند و نبايد به يكي از ابعاد و جلوه هاي توسعه و پيشرفت توجه و عمل نمود و از ساير ابعاد و جنبه ها غفلت و تسامح ورزيد.

4 ـ موضوع چهارم استناد حضرت امام موسي كاظم (ع) به تعاليم و قوانين اقتصادي قرآن كريم است. امام (ع) آيه اي از قرآن را كه مربوط به وظيفه زمامدار اسلامي براي رفع مشكلات اقتصادي مزبور مي باشد مطرح مي نمايد. (5) براساس اين آيه شريفه فقيران و درماندگان و وام داران از بودجه زكات كه توسط امام و رهبر در بيت المال مسلمين ذخيره مي گردد استفاده مي برند و بايد از اين طريق مشكلات و تنگناهاي آنان مرتفع شود.
امام (ع) پس از اشاره به آيه شريفه تصريح مي كند كه هركس هزينه زندگي ندارد فقير و بينوا و وامدار است و به طور طبيعي بايد از سهم زكات ـ كه يكي از ماليات هاي اسلامي است و منابع دريافت و هزينه آن مشخص است ـ بهره برداري كند.
آنچه حضرت امام موسي كاظم (ع) به عنوان وظيفه و مسئوليت براي حكومت اسلامي و رهبر و زمامدار اسلامي مطرح مي نمايد اولا از اهميت خاص و نقش حياتي «اقتصاد» در نظام سياسي و حكومتي اسلام نشان دارد و توسعه و رشد اقتصادي را از اركان مهم حكومت و دولت اسلامي معرفي مي نمايد و هيچ مسامحه و قصوري را در انجام اين مسئوليت نمي پذيرد و تاب نمي آورد. ثانيا اين وظيفه و مسئوليت حكومتي در هيچ محدوده اي از زمان و مكان در حصار در نمي آيد و بايد در همه اعصار و در حكومت هاي اسلامي و توسط رهبر و زمامدار اسلامي و به وسيله تشكيلات اجرايي دولت اسلامي به ظهور و عينيت برسد.
طبيعي است اين وظيفه بزرگ در عصر و زمان ما و در حكومت و دولت ما بايد به نحواحسن به حيطه عمل درآيد تا به اين وسيله يكي از راه و روش هاي مقابله با فقر و تهي دستي محقق گردد و محرومان ياري شوند و گرفتاران رهايي يابند.
دولت اسلامي نبايد و نمي تواند در انجام مسئوليت فقرستيزي و محروميت زدايي مسامحه روا دارد و به قصور و كوتاهي افتد و رنجديدگان و سيلي خوردگان از فقر و تهي دستي را به حال خود واگذارد و فريادهاي پنهان و خاموش يا ناله هاي آشكار و نمايان آنان را نشنود و اجابت نكند.
بديهي است نه آمد و شد دولت ها و تغيير و تبديل وزيران و مديران و نه گرايش مسئولان به امور سياسي در ابعاد داخلي و خارجي و تلاش براي ساماندهي آنها نمي تواند دليل مشروع و معقولي براي كم توجهي به امور اقتصادي و مسامحه و غفلت در رفع تنگناهاي معيشتي مردم گردد.

پاورقي:
1 ـ الحيات ج 2 ص 556
2 ـ مستدرك ج 2 ص 434
3 ـ بحارالانوار ج 23 ص 6
4 ـ غررالحكم ج 2 ص 287
5 ـ سوره توبه (9) آيه 60